शिक्षणाचे
परिणाम

अमेरिकेतील एक शिक्षक, जॉन हॉल्ट यांनी 1970 साली अनस्कुलिंगची संकल्पना दिली. शिकण्याच्या या अनौपचारिक शैक्षणिक पद्धतीमध्ये मुले त्यांना त्यांच्या दैनंदिन जीवनात येणाऱ्या अनुभवांतून आणि कृतींमधून शिकतात. अनस्कूलिंग हे होमस्कूलिंगचे अभ्यासक्रम मुक्त स्वरूप समजले जाते. शिकण्याची ही पद्धत ज्ञानवृद्धी व कौशल्य विकासासाठी प्राथमिक साधन म्हणून विद्यार्थ्याने स्वतःसाठी निवडलेल्या उपक्रमांवर भर देते.

ज्ञानरचनावादामध्ये संभाषण व संवादाचे महत्व संशोधनांती सिद्ध झाले आहे. सूचना संरचना व शिक्षण शैली शी संबंधित अनेक सिद्धांत व मॉडेल्स या प्रक्रियेतून तयार झाले आहेत. व्यक्तींना ज्ञानवर्धनासाठी तसेच निरनिराळ्या कॉन्सेप्ट्स समजून घेण्यासाठी संवादाचा सिद्धांत हा संभाषणाचे महत्व अधोरेखित करतो.

कॉम्बिनेशन लर्निंग (संयुक्त शिक्षण) हे शिकविण्याचे आणि शिकण्याचे एक नवीन तंत्र आहे. टीच थॉट तंत्रज्ञानाद्वारे विकसित, ही पद्धत दोन किंवा अधिक शिकण्याच्या घटकांच्या लवचिक संयोगाद्वारे शिक्षणाचे समर्थन करते. आधुनिक शिक्षण वातावरण अनेक संधी आणि संभाव्यता प्रदान करते आणि हे शिक्षणाचे धोरण त्याची पूर्तता करते कारण ते लवचिक आहे आणि विविध दर्जाच्या इयत्ता पातळी, सामग्री क्षेत्र, संसाधनांची उपलब्धता आणि आधारभूत सुविधा यांच्यासाठी अनुकूल आहे.

मूलगामी रचनावाद हा ज्ञानाचा एक सिद्धांत आहे जो वास्तविकता, सत्य आणि मानवी समज यांच्याशी संबंधित प्रश्नांसाठी व्यावहारिक दृष्टीकोन प्रदान करतो. ही संकल्पना अर्न्स्ट फॉन ग्लासर्सफेल्ड यांनी 1974 मध्ये तयार केली होती. हा सिद्धांत व्यक्ती किंवा शिकणार्‍यांना (विद्यार्थ्यांना) जगाची जाणीव करून देण्यासाठी आणि ज्ञानाच्या निर्मितीमध्ये मध्यवर्ती घटक म्हणून ठेवतो. या सिद्धांतानुसार, शिकणाऱ्यांना त्यांच्या इंद्रियांद्वारे निष्क्रीयपणे ज्ञान प्राप्त होत नाही. त्याऐवजी, नवीन माहिती आत्मसात करून आणि विद्यमान ज्ञानाशी जोडणी करून शिकणाऱ्यांद्वारे (विद्यार्थ्यांना) ज्ञान सक्रियपणे तयार केले जाते.

ब्राझिलियन तत्वज्ञानी आणि शिक्षणतज्ञ, पाउलो फ्रेरे यांनी स्थापित केलेले, समीक्षणात्मक शिक्षणशास्त्र हे शिक्षणाचे एक तत्वज्ञान आहे जे गंभीर चेतनेच्या प्रबोधनाद्वारे दडपशाहीतून मुक्तीचे समर्थन करते. सामाजिक न्याय आणि लोकशाहीचे मुद्दे शिकवण्याच्या आणि शिकण्याच्या कृतींशी संबंधित आहेत, असा त्याचा आग्रह आहे. समीक्षणात्मक शिक्षणशास्त्र वर्णद्वेष, लिंगवाद आणि इतर दडपशाहीचा सामना करण्यासाठी शिकवण्याचे माध्यम विकसित करण्याचा प्रयत्न करते.

प्रायोगिक शिक्षण हे एक शिकवण्याचे तत्त्वज्ञान आहे ज्यामध्ये प्रभावीपणे शिकण्याचा युक्तिवाद असून, पुस्तके आणि नोट्स, खडू आणि डस्टर यांचा यामध्ये समावेश नाही. त्याऐवजी, विद्यार्थ्यांनी अशा समुदायात राहण्याची आवश्यकता आहे ज्यामध्ये विद्यार्थी आणि शिक्षकांमध्ये परस्परसंवाद असतो. हे ज्ञान वाढवण्यासाठी आणि कौशल्य विकसित करण्यासाठी विविध अनुप्रयोगांवर आधारित कृतींचे समर्थन करते.

मल्टिपल इंटेलिजन्स हा एक सिद्धांत आहे जो मानवी बुद्धिमत्तेला विविध ‘बुद्धिमत्तेच्या पद्धतींमध्ये” प्रस्तावित करतो. या सिद्धांतानुसार, शिक्षक आणि मार्गदर्शक प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या बुद्धिमत्ता पद्धतींबद्दल जागरुक असले पाहिजे. हे शिक्षकांना विद्यार्थ्यांसाठी उपक्रम निवडून त्यांच्या शिकण्याचा अनुभव अधिक चांगल्याप्रकारे डिझाइन करण्यास अनुमती देते, ज्यामुळे त्यांच्या शिकण्याच्या प्रवासाला अधिक प्रभावीपणे मार्गदर्शन केले जाते.

Gagne यांच्याद्वारे देण्यात आलेले 'Gagne ची नऊ सूचना सूत्रे' हे अध्यापनशास्त्रातील एक महत्वाचे साधन आहे. अनेक शिक्षक व सूचनातज्ज्ञ या साधनाचा वापर करतात. हे साधन विद्यार्थ्यांच्या मानसिक स्थितीचा मागोवा घेत शिक्षण प्रक्रिया प्रभावी होण्यास मदत करते.

पारंपारिक इयत्ता अनुरूप शिक्षण पद्धतीमध्ये प्रत्येक विद्यार्थ्याची शिकण्याची क्षमता मोजण्यासाठी समान मापदंड वापरले जातात. सर्व विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक प्रगतीचे मूल्यमापन करण्यासाठी ठराविक अभ्यासक्रमांवर आणि परीक्षांवर आधारित आहे. याचा काय परिणाम होतो? या पद्धतीमध्ये अपेक्षेनुरूप लर्निंग आऊटकम साध्य होत नाहीत. विद्यार्थ्यांना अपेक्षित असणाऱ्या पातळीवर ज्ञान आत्मसात करता येत नाही किंवा वास्तविक-जगातील समस्या सोडवण्यासाठी त्यांची कौशल्येसुद्धा विकसित होऊ शकत नाहीत. याचाच परिपाक म्हणजे कंटाळलेले शिक्षक व विद्यार्थी ज्यांना कुठल्याही गोष्टीचा आनंद घेणे दुरापास्त होऊन बसते.

अनेक शास्त्रज्ञांच्या मते शिक्षणाला एक सामाजिक पार्श्वभूमी असते. व्यक्तीची वैयक्तिक जडणघडण व ज्ञान ग्रहण करण्याच्या क्षमतेचा विकास हा सामाजिक संवादातून होतो. सामाजिक रचनावादाचा सिद्धांत हा अश्याच प्रकारच्या सहभागातून शिकण्यावर भर देतो.

व्यक्ती तितक्या प्रकृती हे आपण जाणतोच. हेच तत्व विद्यार्थ्यांनासुद्धा लागू होते. विद्यार्थ्यांची निरनिराळी शैक्षणिक उद्दीष्ठे असतात, त्याचप्रमाणे त्यांच्या जमेच्या व कमकुवत बाजूसुद्धा भिन्न असतात. शिकण्याची प्रक्रिया आणखी परिणामकारक करण्यासाठी प्रत्येक विद्यार्थ्याची गरज समजून त्यानुसार वैयक्तिक स्तरावर लक्ष देणे गरजेचे असते.

क्षमताधिष्ठित शिक्षण प्रक्रियेमध्ये अभ्यासक्रमाच्या कालावधीपेक्षा ज्ञान व कौशल्ये आत्मसात करण्यावर जास्त भर असतो. इथे विद्यार्थ्यांवर ज्ञान लादले जात नाही. विद्यार्थी त्यांच्या क्षमतेनुसार निरनिराळ्या टप्प्यांवर कॉन्सेप्ट्स समजून घेत हळू हळू पुढच्या टप्य्यात जातात. कॉन्सेप्ट्स समजून घेण्यासाठी कुठलीही घाई किंवा दडपण नसते. यामुळे सर्व विद्यार्थ्यांना एका ठराविक कौशल्य पातळीवर पोहचून प्रत्यक्ष जीवनात येणाऱ्या अडचणींवर मात करता येऊ शकते.